Kriz ve Kriz Yönetimi

Kriz kavramı, kontrol edilemeyen unsurlar nedeniyle ortaya çıkan, insan ya da canlıların varlığını tehdit eden ya da maddi hasarlara neden olma ihtimali olan zorlu ve acil durumları ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu tanım, kriz anının öngörülemez olduğunu, ölüm ya da yaralanmaların olabileceğini, mülke ve varlıklara zarar gelebileceğini, toplumun normal işleyişinin bozulabileceğini, beklenmeyen ve önlenemeyecek acil doğal afetlerin ortaya çıkabileceğini vurgulamaktadır.

Krizler; doğa tarafından deprem, salgın, tsunami, fırtına şeklinde yaratılabileceği gibi savaş ya da terör eylemleri ya da insan hatası kaynaklı skandallar şeklinde de ortaya çıkabilmektedir. İnsanın tarih boyunca özellikle doğadan gelebilecek tehditlere karşı kendini savunmak adına belli döngüleri takip etmeye çalıştığını görmekteyiz. Örneğin güneş tutulmasının felaket göstergesi olarak kabul edilmesi ya da nehrin taşma dönemlerinin kaydedilmesi, insanların kendilerini beklenen olumsuz etkilerden korumak, bir diğer deyişle krizi yönetme gayretinde olduklarını göstermektedir. 

İnsanoğlunun hayatını tehdit edebilecek krizlere yönelik hazırlıklarını krizden sonra değil krizden önce yapmakta olduğuna dikkat ediniz. Benzer şekilde yönetim bilimleri alanında da kriz yönetimi kriz gerçekleştikten sonra değil, yönetimin ilk aşaması olan planlama sürecinin bir parçası olarak ele alınmaktadır. Kriz her ne kadar öngörülmeyen, beklenmeyen ve ani bir olay olarak tanımlansa da daha önceki deneyim ve tecrübeler bir kriz anında neler yaşanabileceği konusunda bilgi sağlamakta ve bizi bu krize belirli bir oranda hazırlamaktadır. Kriz ile ilgili kesin ve net olan husus, her an bir krizin ortaya çıkma ihtimalinin olduğu ve buna yönelik hazırlıkların yapılmasının elzem olduğudur.

Ülkemizde 6 Şubat 2023 tarihinde 10 ilimizi derinden etkilemiş olan deprem felaketi dikkate alındığında, bu bölgede bir depremin beklendiğinin çeşitli bilim adamları tarafından farklı zamanlarda dile getirilmiş olduğunu görmekteyiz. Her ne kadar depremin doğası gereği, depremin ne zaman gerçekleşeceği tespit edilemese de hangi bölgelerin yüksek risk alanı olduğu kesin olarak bilinmektedir. Türkiye’nin bir deprem ülkesi olduğu ve her an depremin gerçekleşebileceği özellikle 1999 yılında gerçeklemiş olan Marmara depreminden beri vurgulanmaktadır. Bu nedenle depreme yönelik hazırlık ve önlemler kapsamında; deprem vergisi, kentsel dönüşüm, acil durum toplanma alanları gibi depremin yol açacağı krizi yönetmek üzere belirli planlamalar yapılmıştır. Bu hazırlıkların, deprem olduktan sonra yapılması gerekenleri ortaya koymaktan ziyade deprem gerçekleşmeden önce önlem ve hazırlık amaçlı yapıldığı anlaşılmaktadır. Kriz yönetiminin temel mantığı da kriz ortaya çıktıktan sonra durumu yönetmek değil, kriz gerçekleşmeden önce, krizi mümkünse önlemek ya da en az hasarla atlatabilmek adına yapılacakları belirlemek ve tedbir almaktır.

Deprem, diğer doğal afetler ya da insan hatası kaynaklı olarak ortaya çıkabilen, rutin olarak programlanamayacak olan kriz ve benzeri durumlar için; durumsal planlama, senaryo yazma ve kriz planlaması gibi yöntemlerden yararlanılabilir. Durumsal planlamada olası en kötü durumlar için yanıt geliştirilmesi önerilir. Örneğin uçak kaçırılırsa ne yapacağız? Senaryo yazma tekniğinde ise gelecek için olası senaryolar oluşturulabilir. Bu konuda Shell’in senaryoları klasik bir örnektir. Kriz planlama ise krizi önleyici önlemleri önceliklendirmek ya da krizin gerçekleşmesi durumuna hazırlık yapmak anlamına gelmektedir. Örneğin her daim bir kriz ekibinin bulundurulması ve ekibin sözcüsünün belli olması ve kriz anı için etkili bir iletişim sisteminin kurulması gibi...

Her krizin kendine özgü bir doğası olduğu ve daha önceki krizlere birebir benzemediği unutulmamalıdır. Bu nedenle kriz anına yönelik hazırlık ve planlamaların, gerçekleşecek olan olayı tam olarak öngörmesi mümkün olmayacaktır. Bununla birlikte hiçbir hazırlık yapılmaması ise çok büyük bir planlama hatası olacak ve krizin etki ve boyutunu geri dönülmez bir noktaya getirebilecektir.

Doç. Dr. Gül ESER